Een dag, een plek: Alexandrië, 331 v.C. – de geboorte van een wereldstad

In de herfst van 331 v.C. trekt Alexander de Grote Egypte binnen. Hij komt niet als brute veroveraar, maar eerder als bevrijder. Egypte staat al bijna tweehonderd jaar onder Perzisch gezag en de jonge Macedonische koning, die net Darius III verslagen heeft bij Issos, wordt onthaald als een redder. Hij wordt erkend als farao van Egypte en besluit een nieuwe hoofdstad te stichten die zijn visie weerspiegelt: kosmopolitisch en gericht op de zee.

Een droom uitgetekend in bloem

Volgens Ploutarchos ontstaat het idee voor Alexandrië uit een droom: Homerus verschijnt aan Alexander en vertelt hem over het eiland Pharos. Bij het ontwaken gaat de koning ter plekke kijken. Hij is gecharmeerd door de ligging en tekent de contouren van de stad rechtstreeks op de grond… met bloem, bij gebrek aan andere materialen – dat bevestigen ook Strabo en Arrianus. De voortekenen worden als gunstig beschouwd door waarzeggers: vogels die de bloem opeten, dat betekent dat de stad haar inwoners overvloedig zal voeden… en ook vele anderen.

Een onherbergzaam maar strategisch terrein

De plek lijkt op het eerste gezicht weinig aantrekkelijk: moerassen, struikrovers, een moeilijke vaarroute… Toch heeft de locatie heel wat troeven: een nabijgelegen eiland als ankerpunt (zoals Griekse stadsstichtingen vereisen), een rotsachtige bodem beschermd tegen de overstromingen van de Nijl, een ideale kustlijn voor handel en vooral… een perfecte ligging tussen Europa, Afrika en Azië, op het kruispunt van de handelsroutes uit de oudheid.

Ontworpen als ideaalbeeld

Alexander laat zich leiden door de inzichten van zijn vroegere leermeester Aristoteles en volgt het model van de ideale stad: rechte straten, gericht op de zee, geventileerd door de noorderwind, ingedeeld in gelijke en hiërarchisch gestructureerde wijken. De stad krijgt een schaakbordplan: twee hoofdassen van meer dan 30 meter breed, regelmatige bouwblokken, aangelegde havens en een verbinding (Heptastadion) tussen Pharos en het vasteland. Tot slot verbindt een kanaal, het zogenaamde Kanaal van Canopus, Alexandrië met de Nijl en voorziet de stad van zoet water. Archeologen schatten dat de stad bij haar stichting zo’n 5 tot 7 kilometer lang en 1 tot 2 kilometer breed was. Op een tijdspanne van enkele jaren groeit Alexandrië uit tot de toegangspoort tot Egypte en de draaischijf van de handel tussen de Middellandse Zee, Afrika en het Oosten.

Eén stad, meerdere werelden

Alexandrië wordt een wereldstad avant la lettre: Grieken, Egyptenaren, Joden en Feniciërs leven er samen. Talen vermengen, altaren worden gedeeld door meerdere goden, culturen versmelten. Er wordt gedacht, vertaald en uitgewisseld.

Kennis is er koning. Euclides legt er de fundamenten van de meetkunde, Eratosthenes meet er de omtrek van de aarde, teksten uit de oudheid worden er vertaald en bewaard. De stad wordt één van de machtigste intellectuele centra uit de antieke geschiedenis.

Een blijvende erfenis

Tientallen steden werden gesticht door de Macedonische koning, maar slechts één liet zo’n diepe sporen na. Alexandria ad Aegyptum, “aan de rand van Egypte”, werd de stad in de oudheid genoemd, want ze lag toen al op het kruispunt van werelden.

Vandaag draagt het moderne Alexandrië die erfenis nog altijd: kosmopolitisch, cultureel en levendig. En ook al zijn de meeste antieke monumenten verdwenen of zitten ze onder de grond, de droom van Alexander leeft voort.