Op 4 oktober 1582 gaan de inwoners van Rome op een gewone donderdag naar bed… en worden wakker op een vrijdag 15. De dagen daartussen ? Bestaan niet. Geen drukfout, maar een bewuste keuze van paus Gregorius XIII: de tijd zelf rechtzetten door Europa van de Juliaanse naar de Gregoriaanse kalender te duwen.
© fabio-fistarol
De tien verdwenen dagen
Sinds Julius Caesar leefde de christelijke wereld volgens de Juliaanse kalender: 365 dagen per jaar, met elke vier jaar een schrikkeldag. Handig, maar niet helemaal juist. Het echte zonnejaar duurt ongeveer 365,2422 dagen. Dat minieme verschil zorgt ervoor dat de kalender langzaam wegdrijft van de astronomische werkelijkheid: equinoxen, seizoenen, en vooral de datum van Pasen schuiven op.
In de 16e eeuw loopt de Juliaanse kalender al zo’n tien dagen achter. De lente begint volgens de sterren steeds eerder, terwijl de kerkelijke kalender doet alsof niets veranderd is. Voor een kerk die sinds het concilie van Nicea (325) precies wil vastleggen wanneer Pasen valt, is dat een probleem.
Paus Gregorius XIII besluit dat het genoeg is geweest. Met de bul Inter gravissimas legt hij vast dat in oktober 1582 de donderdag 4 oktober meteen wordt gevolgd door vrijdag 15 oktober in de pauselijke gebieden, Spanje, Portugal, delen van Italië en kort daarna ook Frankrijk. Tien dagen die gewoon van de muurkalender worden afgescheurd.
Achter deze brute ingreep schuilt een verfijnd systeem. De nieuwe Gregoriaanse kalender behoudt schrikkeljaren om de vier jaar, maar schrapt drie op de vier eeuwjaren als schrikkeljaar (1700, 1800, 1900…), behalve als het jaar deelbaar is door 400 (zoals 1600 en 2000). Zo blijft de kalender veel beter in de pas lopen met het zonnejaar, en blijven de seizoenen netjes op hun plaats.
Tijd wordt politiek
In Rome, Madrid, Lissabon en Parijs schakelen ze binnen een jaar om, maar protestantse en orthodoxe landen weigeren het “paapse tijdschema”. De Gregoriaanse kalender accepteren, voelt aan als buigen voor de paus. Dus houden ze vast aan de Juliaanse kalender – en lopen elk eeuw verder achter.
© chris-czermak
Resultaat: een Europa op twee snelheden. Engeland en zijn kolonies wachten tot 1752 met de overstap. Dan moeten ze al elf dagen overslaan: 2 september wordt 14 september. In Rusland duurt het nog langer: pas na de revolutie wordt in 1918 de “nieuwe stijl” ingevoerd, en volgt op 31 januari meteen 14 februari. In grensgebieden en meervoudige rijken ontstaat een eigen oplossing: dubbele datering. Officiële documenten vermelden dan zowel de Juliaanse als de Gregoriaanse datum, of spreken van “Oude Stijl” (a.s.) en “Nieuwe Stijl” (n.s.).
Zo gebeurt het dat één en hetzelfde historische feit – een kroning, een veldslag, een revolutie – schijnbaar op verschillende dagen plaatsvindt, afhankelijk van welke kalender je gebruikt. De tijd zelf lijkt van verhaal te veranderen zodra je de grens oversteekt.
Een erfenis in onze agenda
Langzaam winnen praktische overwegingen het van religieuze reflexen. Handel, diplomatie, scheepvaart: het is lastig afspraken maken als je buren “een andere dag” leven. De meeste protestantse landen stappen in de 18e eeuw over, de orthodoxe landen volgen in de 20e eeuw, vaak met een splitsing tussen burgerlijke kalender (Gregoriaans) en kerkelijke kalender (Juliaans). Vandaag is de Gregoriaanse kalender de internationale standaard: hij staat op onze vliegtickets, contracten, schoolrapporten en in de agenda-app van onze telefoon.
Toch leeft de oude Juliaanse telling verder. In verschillende orthodoxe kerken wordt hij nog gebruikt voor feestdagen, waardoor sommige gelovigen Kerstmis in januari vieren volgens onze telling. Een subtiel spoor van een eeuwenoude kalendertwist.
Toen in oktober 1582 in Rome de nacht van 4 naar 15 oktober sprong, werd niet alleen een astronomische fout gecorrigeerd. De mensheid veranderde manier van tellen: van de dag van je geboorte tot de datum van je vakantie, van belastingdeadlines tot huwelijksverjaardagen. Een dag, een plaats… en een nieuwe manier om de tijd zelf te schrijven.